Eyüp Sultan Meydanı’nda, Camii Kebir Caddesi üzerindedir. Arkasında Saçlı Abdülkâdir Efendi Camii ve sol tarafında ise Sokullu Mehmed Paşa Türbesi bulunmaktadır.

Mekteb tuğla hatıllı olarak muntazam kesme taştan yapılmış olup ahşap çatılı ve geniş saçaklıdır. 1957 yılında aslına uygun şekilde yenilendi. Ve yan tarafındaki Eski Kavaşar Sokağı ortadan kaldırıldığı için meydana çıkmıştır. Klasik bir yapı olup kitabesi yoktur. Mektebin yapılış tarihi belli değildir. Önündeki haziredeki en eski tarihli taş 970 (1562) tarihli olduğuna göre bu tarihten evvel yapılmış demektir. Banisi, Şeyhülislam Ebû’s-Su’ud Efendi olup 982 (1574) tarihinde vefat etmiştir. Muhteşem lahdi mektebinin önündeki hazirededir. Baş ve ayak taşlarındaki kitabesi Arapça’dır.

Ebû’s-su’ud Efendi 1490 tarihinde İskilip’te doğmuştur. Hoca Çelebi diye de anılan büyük Türk bilgini ve devlet adamıdır. Birçok görevlerde bulunduktan sonra Ekim 1545 tarihinde Şeyhülislam olmuş ve bu vazifede 29 yıl görevde kalmıştır. Babası 1516 da vefat eden İskilip’li Yavsi Muhyiddin Mehmed Efendi’dir. Dedesi Mustafa İmâdi, tanınmış Türk bilgini Ali Kuşçu’nun kardeşidir.

Ebû’s-su’ud Efendinin Mehmed, Mahmud, Ahmed, Mustafa adında dört oğlu Hadice, Kerime, Halime adında üç kızı bilinmektedir. Büyük oğlu Mehmed Çelebi 971 (1563) tarihinde Halep kadısı iken vefat etmiştir. İkinci oğlu Mahmud genç yaşta ölmüştür. Müderris olan üçüncü oğlu Şemseddin Ahmed Çelebi 970 C. evvelinde (Ocak-1563) otuz yaşında olduğu halde ölmüştür. Kabri hazirededir. Ebû’s-su’ud Efendinin günümüze kadar gelen nesli Mustafa Çelebi’den türemiştir.

Efendi’nin 22 eseri vardır. Kendisinin İstanbul yakınında bir çiftliği vardı. Bu köyün yerinde bugün Metris Kışlası ve 500 Evler Mahallesi vardır. Evliya Çelebi’ye göre bu mektebinin yanında ayrıca bir zaviyesi ve sebili vardır. Sahil hanesi ise Sütlüce’de idi. İstanbul’da 982 (1574) tarihinden önce Çapa civarında, Macuncu Hamamı yakınında bir çeşmesi ve kendi ismi veya Müfti Hamamı ismiyle de anılan bir hamamı vardı. Bunlar için Ebû’s-su’ud Efendi Suyu diye bilinen bir su getirmiştir. Mimar Sinan yapısı olan hamam bugün mevcut değildir. Ayrıca İskilip’te bir cami ve babası için de bir türbe yaptırmıştır.

Ebû’s-su’ud Efendi uzun öğretim hayatında pek çok öğrenci yetişmiştir. Bunlar sonradan Osmanlı ilim dünyasının önderleri olmuşlardır. Bunlar arasında Hoca Sadeddin Efendi, Bostan Zade Mehmed Efendi, Sunullah Efendi, Kınalı-Zâde Hasan Çelebi, Şair Baki, Âşık Çelebi, Hâce-i Sultani Ataullah Efendi Şeyhi, Zenbillizâde Fudeyl Efendi en tanınmışlarıdır.

Mektebin haziresinde gömülü olanlar şunlardır:

Ebû’s-su’ud Efendi ailesine ait beş büyük lahit vardır; dördü yazısız, biri ise Arapçadır. Hazirede gömülü olanlar şunlardır:

1008 (1599). Ebû’s-su’ud Efendinin oğlu müderrisinden Mustafa Efendi (Si.Osm. 4/380) (Tarih-i Selaniki, Haz. M. İpşirli S: 821)

1109 (1697). Ebû’s-su’ud Efendi Zade Mustafa Efendi kırık bir taş, Ebû’s-su’ud Efendi bin Mehmed

1129 Recep-28(tem.l717). Ebû’s-su’ud-Zâde Ahmed Efendinin oğlu ve Şeyhülislam Bahayi Efendinin kerime zadesi müderris Sa’deddin Yahya Efendi (Si.Osm.3/19)

1150 (1737). Hace Şerife Fatma Hanım.

1158 (1745). Yenişehir Mollası, Hoca-Zâde Hz.i Seyyid Ömer Efendi Kitabesi on mısra olup tarih beyti şudur:

Mekki’yâ yazdı dü çeşmim hûn ile tarihini

Ola kurb-i ceddi Sultan ‘ür-risâl câyı Ömer (Si.Osm. 3/591)

1174 (1760). Mehmed Çelebi bin Şeyhülislam Ebû’s-su’ud Efendi

1193 (1779). Rumeli’den Şeyhülislam Mehmed Es’ad Efendinin kethüdası Mehmed Emin Efendi

1202 L. 27 (Ağos.1788). Merhum Cebeci başı Elhac Ahmed Ağa’nın kızı şerife Fatma Hanım’ın kızı ve Divân-ı Hümâyun kalemi kâtiplerinden Mehmed Emin Resâ Efendinin eşi şerife Ümmügülsüm Hanım.

1203 (1788). Mustafa Ağa’nın oğlu olup genç yaşında vefat eden Mehmed Arif Efendi

1206 Cim 18(şubat-1792). Baş taşının iki yüzü de kitabelidir. Otuz sene baş muhasebe kaleminde kisedar olan İbrahim Efendi (Si.Osm.2/234 Hıfzı Arif Efendi bak.)

1218 (1803). Kafesi destarlı, olup kitabesi Osman İmzalıdır. Hacegân-ı divân-ı hümâyun’dan sabıka İstanbul emtia gümrüğü emini Yenişehirli Halil Hilmi Efendi

1237 (1821). İbrahim Sa’ib Efendinin eşi Zübeyde Hanım.

1238 Za. 28 (Ağos-1823). Arif Hıfzı Beyef. Sabıka Mülükane halifesi merhum İbrahim Efendi Zade Baş muhasebe kalemi 2. halifesi ve Tersaneli mire zimmet halifesi haffaz-ı kiram. (Si.Osm.2/234)

1240 (1824). Silistreli kapan tüccarlarından Mustafa Ağa, Yağcı-Zâde.

1247 (1824). Fesli şahide. Mehmed Arif.

1249 (1833). Rical-i devlet-i liyye’den hâlâ Tophânei mire nazırı elhac Sa’ib Efendinin eşi Fatma Hanım.

1249 (1833). Eyüp Sultan şekercisi Şakir Efendi

1250 Sad. 15 (Haziran-1834). Lahit. Mevkufat kaleminden Mehmed Said Efendi

1250 Ca. 23 (Eylül-1834). Silahdar Mehmed Ağa’nın eşi Saraylı Mahpeyker Ayşe Hanım.

1251 (1835). Sadr-ı esbak merhum Abdullah Paşa’nın eşi şerife Fatma Hanım.

1255 (1839). Hâlâ Divân-ı Deavi Nazırı elhac Sa’ib Efendinin kızı Naşide Hanım.

1258 (1842). Hacegân-ı Divân-ı Hümâyun’dan emtia gümrük emini Halil Efendinin eşi Ayşe Hanım.

1263 (1847). Silistireli Yağcı-Zâde elhac Mustafa Ağa.

1265 (1848). Attar elhac Mustafa Ağa.

1268 (1851). İbrahim Sa’ib Efendi ehibbasından ve eshabı irfandan Hurşid Efendi

1277 Ca.12 (Kasım-1860). İsmail Paşa Yazıldı Topçular Mirlivası fevtine târih

Makam ola cinânın kasrı İsmail Paşa’ya

1282 Ramazan (Ocak-1866). Enderun-ı Hümâyundan mahreç Okmeydanı Şeyhi İbrahim Nâşid Beyef.

1283 (1866). Mekteb-i İdadiye-i Şahane hocalarından Eyyub Arif Efendinin eşi Ayşe Hanım. 1284 sefer 7(Haziran-1867). Rical-i Devlet-i Aliyye’den Yanya vilayet-i celilesi kapu Kethüdası Mehmed Şâkir Efendi

1284 (1867). Ebû’s-su’ud evladından İsâ-Zâde Mehmed Sa’düddin Efendi Lahdi hacet penceresi arkasındadır. Güzül hattı imzalıdır. (Si.Osm.3/21 ve 3/611).

1288 M. 25 (Nisan-1871). Lahdi önden 2. sıradadır. Baştaşı Arapça’dır. Hacet penceresi üzerindeki kitabesi şudur:

“Evlâd-ı Ebû’s-su’ud’dan ve mevâlii uzamdan İsâ-Zâde Sa’düddin merhumun damadı, teşrufâti-i Divân-ı Hümâyun kalemi hulefasından ve erbâb-ı ma’âriften hattat merhum ve mağfuren leh Mehmed Vahdeti Efendi ruhi-çün fatiha. (Si.Osm. 4/605) (İnal, Son Hattatlar S: 438-445).

İsa-Zâde Sa’düddin Efendinin şahidesindeki kitabe onundur.

1297 M. (Arahk-1879) Moravî müteveffi İbrahim Paşa torunu müteveffa Mustafa Bey-Zâde Mora muhacirlerinden Ahmed Celaleddün Bey.

1305 (1887). Mahmud Rıza Bey.

1307 (1889). Ebû’s-su’ud evladından mütevelli-i sabık İsâZâde Sa’düddin Efendinin eşi Hadice şerife Peyker Hanım.

1310 (1892). Ebû’s-su’ud Efendi ahfadından Divân-ı Hümâyun kuyud odası mümeyyizi Rıza Safvet Bey’in eşi ve Sofu elhac Ahmed Efendinin kızı Refıa Hanım.

1315 (1898). Gemi sancağı ve çark kabartmalı, cam ve ayna tüccarlarından Ahmed Efendinin damadı Mirliva Giridli Hasan Bey. Fesli baş şahidesi dört parça halinde yerdedir.

Hasan Bey, 1867 Girid isyanı sırasında Yunanlıların Arkadi ismindeki meşhur kaçakçı gemisini bütün mühimmat ve levazımatıyla 22-Ağos, 1867 gecesinin sabahı zapt ederek İstanbula getirmiştir. Hasan Bey, o sırada İzzettin vapurunun kumandanı idi. Bu kahraman kumandanımızın kabrini muhakkak yaptırmalıyız. (Danişmend, Kronoloji 4/210) (A.H.Emir, Girit İhtilali, Deniz Mec. No. 321 1931)

1320 C. evvel 12 (Ağos. 1902). Madalyon, yerden üç parça. Ebû’s-su’ud evladından İsâ-Zâde kızı hattat-ı mumalieyh imzalıdır. Hafid (Torun) ise Hattat Su’ud Bey’dir. (İnal, Son Hattatlar S: 378).

1315 (1898). Galata’da, cam ve ayna tüccarlarından Ahmed Efendinin eşi Habibe Hanım.

1326 (1908). Galata’da cam ve ayna tüccarlarından Ahmed Efendi

Mektebin sol tarafında, hazirenin içinde, etrafı mermer duvarlı yüksek bir sofada 1265 (1848) tarihinde vefat eden İbrahim Sa’ib Paşa ailesine ait şahideler bulunmaktadır ki şunlardır:

1255 (1839). Hâlâ Divân-ı deavî Nâzın elhac Sa’ib Efendinin kızı Nâşide Hanım.

1259 M. 25 (şubat-1843). Bahri Siyah muhafızı Sa’ib Paşa’nın kızı Ratıbe Hanım.

1265 Ca. 24 (Nisan-1849). Kudemâyı vükelâyı feham-ı Saltanat-ı Seniyye’den ve meclis-i vâlâyı ahkam-ı adliye azasından elhac İbrahim Sa’id Paşa’nın eşi Hafize Hanım.

1269 Z. 7(Eylül-1853). Sa’ib Paşa’nın oğlu mevâlii kiramdan Halil Berri Bey. (Si.Osm. 2/306) 1271 (1854). Sa’ib Paşa’nın kızı Münire Ayşe Hanım.

1272 (1855). Sa’ib Paşa’nın kızı Asiye Hanım.

1282 (1865). Sa’ib Paşa’nın kızı Fatma Hanım.

Eden Ali Rıza Refik Bey. Şehri Emini ve Sadaret müsteşarı. (Si.Osm. 2/415) (R. Ziyaoğlu, İst Kadıları şehreminleri S:122)

1304 (1886). Tâhir Kapudan.

1338 (1919). Osman Şadi Efendi (A. Gölpınarlı, Melamilik S: 324).